ABŞ prezidenti Trampın təşəbbüsü ilə irəliləyən Zəngəzur dəhlizi layihəsi Orta Dəhlizin imkanlarını daha da genişləndirəcək. Bu barədə Türkiyənin nəqliyyat naziri Abdulkadir Uraloğlu Kanal 7-yə verdiyi müsahibədə bildirib. Nazir deyib ki, 43 kilometrlik bu strateji dəhlizin tikintisinə yaxın vaxtlarda başlanacaq. Marşrut üzrə razılaşma ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə olunub.
Hazırda Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolunun tam potensialının istifadəsi istiqamətində işlər sürətlə aparılır, eyni zamanda nəqliyyat marşrutlarının şaxələndirilməsi istiqamətində yeni layihələr reallaşdırılır. Əsas hədəf – Azərbaycanın qərb bölgələri ilə Naxçıvan arasında birbaşa əlaqənin bərpasıdır. Türkiyənin nəqliyyat və infrastruktur naziri Abdulkadir Uraloğlu bildirib ki, Tramp marşrutu adlandırılan bu Zəngəzur dəhlizi Orta Dəhlizin keçicilik qabiliyyətini artıracaq.
“Türkiyə Asiya, Avropa və Afrikanı birləşdirən ən vacib ticarət marşrutunun üzərində yerləşir və faktiki olaraq körpü rolunu oynayır. Bu strateji mövqeyin tərkib hissəsi olaraq artıq Orta Dəhlizi – Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolunu formalaşdırmışıq və onun keçicilik gücünü tam açmaq üzərində çalışırıq. Bununla yanaşı, Azərbaycan və türk dünyası ilə Xəzər üzərindən birbaşa əlaqəni təmin edəcək alternativ Zəngəzur dəhlizi layihəsi də hazırlanır. Bu dəhliz Orta Dəhlizin ötürücülük imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq”.
Uraloğlu əlavə edib ki, Türkiyə artıq öz ərazisində 224 kilometrlik dəmir yolu hissəsinin tikintisinə başlayıb. Bu xət Karssı, İğdırı və Dilucunu birləşdirəcək. “Naxçıvanda da müəyyən işlər planlaşdırılır. Azərbaycanın ərazisində aparılan infrastruktur layihələrinin böyük hissəsi artıq yekunlaşmaq üzrədir. İndi əsas gözlənti – Ermənistan ərazisindən keçəcək 43 kilometrlik Zəngəzur dəhlizinin tikintisinə start verilməsidir. ABŞ-ın təşəbbüsü ilə bu istiqamətdə razılıq əldə olunub və yaxın vaxtlarda işlərə başlanacağı gözlənilir”.
Türkiyə Nəqliyyat Nazirliyinin məlumatına görə, ölkə ərazisindəki Zəngəzur dəhlizi hissəsinin 2026-cı ilin sonunadək tamamlanması planlaşdırılır. Yeni xətt Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolunu əvəz etməyəcək, əksinə onu tamamlayacaq, bu da Orta Dəhlizin bütün marşrutu üçün əlavə perspektivlər açır.
1. Orta Dəhlizin geo-iqtisadi məntiqi
Orta Dəhliz – yaxud Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (TITR) – bu gün Çinlə Avropanı Rusiya və İranı kənar keçməklə birləşdirən strateji arteriyaya çevrilir. Çin, Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üzərindən keçən bu marşrut geosiyasi gərginliklər fonunda, xüsusilə Rusiyaya qarşı sanksiyalar və şimal xəttinin bağlanması şəraitində öz əhəmiyyətini sübut edib.
TITR konsorsiumunun məlumatına əsasən, 2023-cü ildə Orta Dəhlizlə daşınan yüklərin həcmi 80 faizdən çox artaraq 2,8 milyon ton təşkil edib. 2025–2026-cı illər üçün proqnoz – bu göstəricinin ikiqat artmasıdır. Amma marşrutun əsas problemi keçicilik qabiliyyəti və infrastrukturun koordinasiyasıdır, xüsusilə də Azərbaycan, Naxçıvan və Türkiyə arasında. Məhz bu nöqtədə Zəngəzur dəhlizi açar rol oynayır.
2. Zəngəzur dəhlizi – strateji həlqə
Söhbət Ermənistanın cənubundan keçəcək 43 kilometrlik hissədən gedir. Bu dəhliz Azərbaycanın qərb rayonlarını Naxçıvanla, ordan isə Türkiyə ilə birləşdirəcək. Layihə təkcə türk dünyası üçün simvolik əhəmiyyət daşımır, həm də iqtisadi baxımdan tam əsaslıdır: o, Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz və Anadolunu birləşdirən birbaşa dəmir yolu və avtomobil magistralı formalaşdıracaq, logistika xərclərini və çatdırılma müddətini azaldacaq.
Türkiyə paralel olaraq öz daxilində 224 kilometrlik Karss–İğdır–Dilucu xəttini inşa edir. Ankara planına görə, bu işlər 2026-cı ilin sonunadək başa çatdırılacaq və bu, Azərbaycanın Naxçıvana qədər uzanan infrastruktur layihələri ilə sinxron şəkildə gedir.
3. ABŞ təşəbbüsü və “Tramp marşrutu”
Uraloğlunun sözlərində maraqlı detal – “ABŞ-ın təşəbbüsü ilə əldə olunmuş razılıq” ifadəsidir. Görünür, söhbət Vaşinqtonun “Middle Corridor+” təşəbbüsü çərçivəsində aparılan diplomatik fəaliyyətindən gedir. Bu təşəbbüs G7 formatında və Asiya–Avropa əlaqələrinin diversifikasiyası kontekstində müzakirə olunur.
“Tramp marşrutu” ifadəsi burada həm siyasi, həm də media baxımından metaforikdir: ABŞ-ın Rusiya və İran üzərindən keçməyən alternativ Avrasiya nəqliyyat dəhlizlərini təşviq etmək cəhdinə işarədir. Bu ideya ABŞ-ın uzunmüddətli strategiyası ilə – Şərq-Qərb istiqamətli nəqliyyat əlaqələrini gücləndirmək və Cənubi Qafqazın suverenliyini infrastruktur vasitəsilə möhkəmləndirmək planı ilə üst-üstə düşür.
4. İqtisadi effekt və regional risklər
Zəngəzur dəhlizinin açılması Azərbaycan üçün təkcə Naxçıvan blokadasının aradan qalxması deyil, həm də ölkəni Şərq tərəfdaşlığının əsas tranzit mərkəzinə çevirəcək. Azərbaycanlı ekspertlərin hesablamalarına görə, bu, ilk beş ildə tranzit gəlirlərini 30–35 faiz artıracaq.
Türkiyə üçün layihə Mərkəzi Asiya ilə inteqrasiyanı dərinləşdirir, Karsı regional logistika mərkəzinə çevirir və ölkənin Avrasiya körpüsü statusunu gücləndirir. Qazaxıstan və Özbəkistan üçün – bu, Avropaya ixrac marşrutunu min kilometrlərlə qısaldan real şansdır. Gürcüstan üçünsə – Bakı–Tbilisi–Qars xəttini qorumaqla yanaşı, alternativ marşrutlara inteqrasiya imkanı deməkdir.
Ancaq risklər də mövcuddur: Ermənistan tərəfi cənub ərazisinə nəzarəti itirmək qorxusu ilə tranzit qarşılıqlılığı və hüquqi təminatlar tələb edir. Diplomatik balans və beynəlxalq təzyiq olmadan layihənin icrası uzana bilər.
5. Yeni ticarət coğrafiyası
Zəngəzur dəhlizi tikilərsə, Orta Dəhliz artıq Rusiya və Belarusdan keçən “Şimal” xəttinə real alternativə çevriləcək. Dünya Bankının hesablamalarına görə, bu halda 2030-cu ilə qədər Çin–Avropa istiqamətində Cənubi Qafqaz üzərindən daşınan yüklərin həcmi 15–17 milyon tona çata bilər. Bu isə Xəzər regionunu qlobal logistikanın əsas mərkəzlərindən birinə çevirəcək.
İqtisadi baxımdan Azərbaycan təkcə tranzit ərazisi deyil, Avrasiya ticarətinin əməliyyat mərkəzinə çevriləcək. Burada Çin, Türkiyə, Avropa İttifaqı və ABŞ-ın maraqları kəsişəcək. Bakı üçün bu, coğrafi mövqeyini uzunmüddətli siyasi kapitala və nəqliyyat infrastrukturunun texnoloji modernləşməsinə çevirmək imkanıdır.
6. Nəticə
Zəngəzur dəhlizi sadəcə infrastruktur layihəsi deyil. Bu, yeni çoxqütblü dünyanın geo-iqtisadi simvoludur – burada artıq alyanslar deyil, marşrutlar əsas rol oynayır. Türkiyə üçün bu, regional liderlik yoludur, Azərbaycan üçün strateji müstəqillik, ABŞ üçün isə Avrasiyada yeni enerji-nəqliyyat balansını formalaşdırmaq alətidir.
Əgər layihə 2026–2027-ci illərdə reallaşarsa, Orta Dəhliz təkcə fiziki deyil, həm də siyasi mənada tamamlanacaq – XXI əsrin Avrasiya inteqrasiyasının əsas oxuna çevriləcək. Bu ox üzərində isə yeni iqtisadi marşrutlar, yeni ittifaqlar və bəlkə də, Şərqlə Qərb arasında yeni etimad arxitekturası qurulacaq.