Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında Azərbaycan təyyarəsinin qəzaya uğraması yalnızca qurbanlarını itirənlər üçün faciə deyil. Bu hadisə, regiondakı hava məkanının təhlükəsizliyini sual altına alan siyasi və hərbi bir müəmma halını alıb. 2400 metr hündürlükdə nə baş verdi? Dinc marşrutla hərəkət edən təyyarə niyə qəfildən hədəf oldu və onun qalıqları yerə dəhşətli bir gurultu ilə çökdü?
Bu qəza bir çox suallar və fərziyyələrlə əhatələnib. Hər hansı bir faciə kimi, o da şayiələr dalğası doğurdu. Lakin bunların arasında bir versiya xüsusilə diqqət çəkir: hava hücumundan müdafiə (HHM) sistemlərinin iştirakı. Təsadüfi bir səhv, texniki nasazlıq, yoxsa şüurlu güc tətbiqi? Daha çox informasiya ortaya çıxdıqca, hadisənin səbəbləri daha az aydın görünür.
İlk baxışdan, hadisənin mənzərəsi sadə görünür: uçuş zamanı partlayış, idarənin itirilməsi, qalıqların yerə düşməsi. Ancaq tədricən üzə çıxan detallar narahatlıq yaradır. Şahidlərin sözlərinə görə, qəza zamanı göydə güclü bir partlayış baş verib. Təyyarənin yerdəki qalıqlarında aşkarlanan zərər xarici təsirə işarə edir. Ekspertlər zenit raketlərinə xas olan zərbə elementlərinin yayılmasını vurğulayırlar.
Niyə təyyarə təhlükə zonasında idi? O, səhvən təhlükə kimi qəbul edilə bilərdimi? Yoxsa kimsə onu qəsdən məhv etməyə çalışıb? Bu suallar həqiqəti tapmaq üçün əsas məqamdır.
Müdafiə, yoxsa baş bəlası?
Təyyarə qəzasının ən narahatedici aspektlərindən biri güclü Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sistemlərinin qəza yerinə yaxın yerləşdirilməsidir. Hadisə baş verən ərazidə yüksək texnologiyalı "Tor" və "Pantsir" kimi komplekslər fəaliyyət göstərir. Bu sistemlər pilotsuz uçuş aparatlarının hücumlarını dəf etmək və strateji obyektləri qorumaq üçün nəzərdə tutulub. Lakin onların, hətta təsadüfi olaraq belə, mülki təyyarənin məhv edilməsində iştirak etməsi hərbi texnologiyaların qaranlıq tərəfini üzə çıxarır.
"Pantsir-S1" və onun rol ehtimalları
"Pantsir-S1" kompleksləri hadisənin baş verdiyi yüksəkliklərdə hədəfləri izləyərək məhv etmək qabiliyyətinə malikdir. Təyyarənin qalıqlarında aşkarlanan dağıdıcı elementlərin izi bu kompleksin raketlərinin tipik təsir xüsusiyyətlərinə uyğun gəlir.
"Tor" və müəmma
Strateji hərbi bazaları qorumaq üçün nəzərdə tutulmuş "Tor" kompleksləri də faciəyə səbəb ola bilərdi. Lakin hələ ki, onun istifadəsinə dair birbaşa sübutlar tapılmayıb.
… Bu dəhşətli hadisə regionda gərginliyin artdığı bir dövrdə baş verib. Pilotsuz uçuş aparatlarının hücumlarının çoxalması, hərbi eskalasiya və ümumi qeyri-sabitlik belə bir təhlükəli mühit yaradır ki, orada bir səhv belə insan həyatına baha başa gələ bilər. Amma əgər HHM sistemlərinin bilərəkdən istifadə olunması təsdiqlənərsə, bunun nəticələri təkcə günahkarlar üçün deyil, bütövlükdə regiondakı beynəlxalq münasibətlər sistemi üçün fəlakətli olacaq.
Nə baş verdi?
İlkin məlumatlara əsasən, təyyarə normal uçuşda olarkən, təxminən 2400 metr hündürlükdə güclü partlayış baş verib. Bu, Qroznı hava limanından 18 kilometr şimalda, hərbi nəzarətin həmişə yüksək olduğu bir ərazidə baş verib. Şahidlər güclü bir səs eşitdiklərini və bundan sonra göy üzünün işıqlandığını bildiriblər. Daha sonra təyyarənin qalıqları yerə düşüb və arxasında tüstü izi buraxıb.
Hadisə yerinə ilk çatan yerli xidmətlər təyyarənin qalıqlarında partlayıcı maddələrin izlərini aşkar edib. Bu, xarici təsir ehtimalını gündəmə gətirir. Amma bu təsir haradan qaynaqlanıb?
Hadisənin baş verdiyi ərazidə S-300 və S-400 kimi müasir HHM sistemləri mövcuddur. Bu komplekslər strateji obyektləri qorumaq və yüksək uçuşda olan hədəfləri məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Lakin onların bu hadisəyə birbaşa təsiri olubmu?
Ekspertlər üç əsas versiyanı qeyd edir:
- Operator səhvi. Müasir HHM sistemləri yüksək avtomatlaşdırılmasına baxmayaraq, insan tərəfindən ani qərar qəbul edilməsini tələb edir. Təyyarə səhvən təhlükə kimi müəyyənləşdirildikdə, onun məhv edilməsi insan səhvinin nəticəsi ola bilər.
- Avtomatik rejim. Bəzi HHM sistemləri tam avtonom rejimdə işləyir və düşmən obyekt hesab etdiyi hər hansı hədəfi avtomatik olaraq məhv edə bilər. Amma təyyarənin bu zonada necə peyda olması sual doğurur.
- Texniki nasazlıq. Ən qabaqcıl komplekslər belə nasazlıqlardan sığortalanmayıb. Avadanlıq nasazlığı və ya proqram təminatında problem faciəyə gətirib çıxara bilər.
Azərbaycan hakimiyyəti artıq hadisənin araşdırılmasına başlayıb. Bununla yanaşı, Rusiyanın HHM qurumları hələlik heç bir şərh verməyib. Onların susqunluğu isə daha çox suallar doğurur: onlar nəyisə gizlədirlərmi, yoxsa HHM sistemlərinin bu hadisədə iştirakına dair sübutlar həqiqətən yoxdur?
Ukrayna dronlarının artan təhlükəsi nəzərə alınaraq, Çeçenistan hakimiyyəti təhlükəsizlik tədbirlərini gücləndirib. Federal M-29 “Rostov- Bakı” avtomagistralı boyunca ZU-23-2 zenit qurğuları ilə təchiz olunmuş Toyota pikaplarından ibarət mobil qruplar yerləşdirilib. Bu zenit qurğuları aşağı yüksəklikdə uçan hədəflərə qarşı mübarizə aparmaq üçün nəzərdə tutulub.
Lakin onların real döyüş şəraitində effektivliyi sual altındadır. 15 dekabr tarixində baş vermiş faciəvi hadisə bunu sübut edir: Ukrayna pilotsuz uçuş aparatı (PUA) OMON-un tibbi hissəsinə maneəsiz zərbə endirib. Həmin vaxt mobil tələlər ya hələ tam yerləşdirilməmişdi, ya da döyüşə hazır vəziyyətdə deyildi. Bu fakt göstərir ki, hətta silahlar mövcud olsa belə, insan faktoru həlledici olaraq qalır.
Çeçenistanda HHM Sistemləri
Pantsir-S1
Bu kompleks strateji əhəmiyyətli obyektləri, məsələn, Xankala hərbi bazasını qorumaq üçün nəzərdə tutulub. Pantsirin raketlərindən yaranan zərbə elementlərinin xarakterik yayılması, təyyarənin qalıqlarında müşahidə edilən zədələrlə uyğunluq təşkil edir.
- Tor
Adətən orta yüksəklikdəki hədəflərin müdafiəsi üçün istifadə olunur. Qəza yerində bu sistemin izləri tapılmasa da, onun iştirakını tam istisna etmək mümkün deyil. - ZU-23-2
Daha sadə bir artilleriya sistemi olan ZU-23-2 əsasən aşağı yüksəklikdə uçan hədəflərə qarşı istifadə olunur. Bununla belə, onun təsir xarakteristikası təyyarədə müşahidə edilən zədələrlə uyğun deyil. - S-300 və S-400
Borzoy kəndində yerləşən bu güclü sistemlər yüksək hədəfləri, o cümlədən ballistik raketləri məhv etmək qabiliyyətinə malikdir. Lakin onların döyüş başlıqları o qədər güclüdür ki, təyyarəni yalnız kiçik qırıntılara çevirə bilərdi. Bu səbəbdən onların iştirak ehtimalı azdır.
Ekspertlər və OSINT tədqiqatçıları zenit raketindən istifadə olunması ehtimalını artıran bir sıra əsas amilləri vurğulayırlar:
- Mühərrik dayaq sütununda olan zədələr quşlarla toqquşma və ya daxili partlayış versiyasını istisna edir.
- Zərbə elementlərinin yayılması, idarə olunan zenit raketinin tətbiqinə işarə edir.
Daşıması asan zenit raket komplekslərinin (MANPADS) istifadə olunması isə az ehtimal olunur. Belə sistemlərin zədələri adətən mühərrik sahəsində cəmlənir. Halbuki bu vəziyyətdə müşahidə edilən dağıntılar daha geniş xarakter daşıyır.
Təyyarənin Çeçenistan ərazisində qəzaya uğraması, HHM fəaliyyətinin pilotsuz uçuş aparatlarından qaynaqlanan təhdidlər səbəbindən artdığı bir dövrdə baş verir. Əgər HHM-in bu faciədə rolu təsdiqlənərsə, bu hadisə həm regionda, həm də onun hüdudlarından kənarda böyük rezonans doğura bilər.
Azərbaycan hakimiyyəti obyektiv araşdırmanın təmin olunması üçün beynəlxalq ekspertlərlə əməkdaşlığa hazır olduğunu bildirib. Bununla yanaşı, Rusiya tərəfi, xüsusilə Çeçenistan rəhbərliyi, HHM-in mümkün hərəkətləri ilə bağlı hələ heç bir rəsmi açıqlama verməyib.
Bu səssizlik regionda vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir, çünki suallar cavabsız qalır və vəziyyət qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Çeçenistan hakimiyyəti Ukrayna dronlarının artan təhdidlərini nəzərə alaraq təhlükəsizlik tədbirlərini gücləndirib. Federal M-29 “Rostov – Bakı” avtomagistralı boyunca Toyota pikaplarında ZU-23-2 zenit qurğuları ilə təchiz olunmuş mobil qruplar yerləşdirilib. Bu zenit qurğuları əsasən aşağı yüksəklikdə uçan hədəflərə qarşı istifadə üçün nəzərdə tutulub.
Lakin onların effektivliyi real döyüş şəraitində şübhə altındadır. 15 dekabrda baş vermiş faciə bu problemləri üzə çıxarıb: Ukraynanın pilotsuz uçuş aparatı (PUA) OMON-un tibbi bazasına heç bir maneə olmadan zərbə endirib. Həmin vaxt mobil tələlər ya tam yerləşdirilməmiş, ya da döyüş hazırlığında deyildi. Bu isə bir daha göstərir ki, ən müasir silahlar belə insan faktorundan asılıdır.
… Çeçenistan ərazisində təyyarənin qəzaya uğraması HHM-in dron təhdidləri səbəbindən aktivliyinin artdığı bir dövrdə baş verdi. Əgər HHM-in bu hadisədə rolu təsdiqlənərsə, nəticələr regionda və onun hüdudlarından kənarda ciddi rezonans doğuracaq.
Azərbaycan hakimiyyəti obyektiv və şəffaf araşdırmanın aparılması üçün beynəlxalq ekspertlərlə əməkdaşlığa hazır olduğunu bəyan edib. Lakin Rusiya, xüsusilə Çeçenistan rəhbərliyi, HHM-in mümkün fəaliyyəti ilə bağlı hələlik heç bir rəsmi açıqlama verməyib.
Bu səssizlik yalnız spekulyasiyaları artırır və hadisənin əsl səbəblərinə dair daha çox suallar doğurur. Faciənin tam araşdırılması həm qurbanlara ədalətin təmin olunması, həm də gələcəkdə belə faciələrin qarşısının alınması baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır.