İlk baxışda bu, sadəcə bir rəy sorğusu kimi görünə bilər. Amma 71 faiz - yəni bu qədər türkiyəli vətəndaşın ölkənin öz nüvə silahına sahib olmasını zəruri sayması - təkcə narahatlıq ifadəsi deyil. Bu rəqəm dərin bir dəyişimin əlamətidir: türkiyə cəmiyyətinin strateji düşüncə tərzi, alyanslara baxışı və gələcək vizionu köklü şəkildə transformasiyaya uğrayır. Bu göstərici həm də post-soyuq müharibə dövrünün təhlükəsizlik memarlığına, nüvə silahlarının yayılmaması üzrə qlobal konsensusa və beynəlxalq status-kvonun özünə bir çağırışdır.
Bu məqalədə həmin nəticənin arxasında duran amilləri, geosiyasi fonu, ictimai rəyin necə formalaşdığını, türklərin hansı təhdidləri ekzistensial olaraq qəbul etdiyini və nə üçün bu günə qədər tabu sayılan bir mövzu - nüvə silahı sahibliyinin - artıq açıq müzakirəyə çevrildiyini təhlil edəcəyik.
İran, İsrail və türkiyə cəmiyyətinin özünü müdafiə psixologiyası
2025-ci ilin yazında İsrailin İranın nüvə obyektlərinə endirdiyi zərbələr regionda zəlzələ effekti yaratdı. Gözləntilərin əksinə olaraq İran yalnız bəzi raketləri dəf etməklə kifayətlənmədi, eyni zamanda ballistik raket imkanlarını nümayiş etdirərək İsrailin "Dəmir Qübbə" hava hücumundan müdafiə sistemini yarıb keçdi və əhəmiyyətli infrastruktur obyektlərinə zərbə endirdi.
Bu hadisə yalnız Təl-Əviv və Vaşinqtonda deyil, Ankara elitasında da şok effekti doğurdu. Türkiyə hərbi sahəyə milyardlarla dollar investisiya etsə də, bir reallıqla üz-üzə qaldı: ən müasir hava hücumundan müdafiə sistemləri belə bəzən aciz qala bilər.
2024-cü ildə Türkiyə müdafiə xərclərinə 20,4 milyard dollardan çox vəsait ayırdı (SIPRI-nin məlumatına görə), bu göstərici ilə regionun aparıcı hərbi güclərindən birinə çevrildi. Amma eyni zamanda sorğuda iştirak edənlərin təxminən 48 faizi hesab edir ki, ölkə kütləvi raket hücumundan müdafiə oluna bilməz.
Buradan çıxan nəticə belədir: İsrail, Hindistan, Pakistan kimi dövlətlərin (və yaxın gələcəkdə İranın) nüvə silahına sahib olması, Türkiyə kimi ön cəbhə mövqeyində yerləşən ölkələrdə yeni təhlükə anlayışını və “qorunmazlıq qorxusu”nu formalaşdırır.
NATO illüziyalarının dağılması və alyanslara olan inamın böhranı
Research Istanbul-un keçirdiyi sorğuya görə, respondentlərin 72 faizi hesab edir ki, NATO mümkün bir təcavüz halında Türkiyəni qorumağa hazır deyil. Bu isə ictimai şüurda baş vermiş böyük bir dəyişimin göstəricisidir. ABŞ və ümumilikdə Qərbin siyasətindən yığılan narazılıqlar, xüsusilə də Suriyada YPG adlı kürd silahlı qruplaşmalarına ABŞ tərəfindən göstərilən açıq dəstək - Ankaranın terrorçu hesab etdiyi qüvvələrə verilən yardım - bu inamsızlığın əsas səbəblərindəndir.
Formal olaraq Türkiyə NATO-da ABŞ-dan sonra ikinci böyük orduya sahibdir. Amma real vəziyyət ondan ibarətdir ki, Ankaranın strateji maraqları getdikcə alyansın ümumi xəttindən uzaqlaşır.
Son illərin bir neçə nümunəsi:
- Türkiyənin Rusiyadan S-400 hava hücumundan müdafiə sistemi almasına görə ABŞ-ın F-35 qırıcılarını satmaqdan imtina etməsi;
- Ankaraya qarşı Moskva ilə yaxınlaşma səbəbindən artan siyasi təzyiqlər;
- NATO üzvü Yunanıstana açıq dəstək göstərilməsi, xüsusilə də Egey dənizindəki ərazi mübahisələri fonunda;
- Orta Şərqdən gələn miqrasiya təzyiqinə qarşı NATO-nun real və effektiv müdaxilə etməməsi.
Bütün bu hallar “atlantik çətirə” olan inamı sarsıtdı və türkiyə cəmiyyətində "strateji suverenlik" anlayışını ön plana çıxardı.
Atom güc simvolu kimi: cəmiyyətin nüvə konsensusu
Təəccüblüdür, amma bu gün nüvə silahına sahib olmaq ideyası, hətta əvvəllər hərbiləşməyə qarşı çıxan, dialoqu və barışıq yolunu müdafiə edən çevrələr arasında belə geniş dəstək tapıb.
Sorğular göstərir ki:
- Dindar və mühafizəkarlar arasında bu ideyanı dəstəkləyənlər 76 faiz təşkil edir;
- Milliyyətçilər arasında bu göstərici 83 faizdir;
- Dindar olmayan, dünyəvi partiyaların tərəfdarları arasında isə 65 faiz;
- Gənclər (30 yaşadək) arasında - 69 faiz.
Burada söhbət təkcə təhlükəsizlik axtarışından getmir. Burada söhbət bərabərlik istəyindən gedir - “onlara olar, bizə niyə yox?” prinsipindən. Məhz bu kontekstdə Rəcəb Tayyib Ərdoğanın 2019-cu ildə səsləndirdiyi məşhur fikri yenidən aktuallaşır:
“Bəzi ölkələrin nüvə silahı var və onlar bizə deyirlər ki, bizə olmaz. Mən bunu qəbul etmirəm.”
Bu ifadə unudulmayıb. Əksinə, bu gün artan Qərb-Türkiyə qarşıdurması fonunda həmin sitat bir növ bəşirət kimi səslənir.
Akkuyu, texnologiyalar və nüvə potensialı - harada bitir sülh atomu, haradan başlayır hərbi məqsəd?
Türkiyə hələlik rəsmi olaraq hərbi nüvə proqramı üzrə heç bir layihəyə start verməyib. Amma “Akkuyu” AES-in inşası - təkcə Orta Şərqdə deyil, bütövlükdə Avrasiya məkanında ən iri atom layihəsi - özü-özlüyündə bir sual doğurur: Türkiyənin texnoloji potensialı hara qədər gedə bilər? Harada başlayır sülhməramlı energetika, harada bitir strateji atom?
“Akkuyu” stansiyası Rusiya ilə tərəfdaşlıq çərçivəsində tikilir və onun istismarı da rus operatorunun idarəsində olacaq. Amma stansiyanın inşası ilə yanaşı, yerli kadrların hazırlanması, atom infrastrukturlarının qurulması, mühəndislik və normativ bazanın formalaşdırılması - bütün bunlar birgə şəkildə ölkəyə gələcəkdə öz nüvə imkanlarını müstəqil inkişaf etdirmək üçün zəmin hazırlayır.
Üstəlik, Türkiyə bununla kifayətlənmək fikrində deyil. Hökumət artıq Sinop və Trakiyada daha iki atom elektrik stansiyası inşa etməyi planlaşdırır. Bu dəfə layihədə Yaponiya, Cənubi Koreya və Çin iştirak edəcək. Nə qədər çox stansiya varsa, bir o qədər çox mütəxəssis, sentrifuqalar, zənginləşdirilmiş uran, reaktor gücü və nəticədə - “ikili texnologiyalar” riski artır.
Türkiyəli hərbi ekspertlərdən biri “Hürriyet” qəzetinə müsahibəsində açıq şəkildə bildirib:
“Əgər sizdə döyüş başlığı yoxdursa belə, amma kadrınız, materialınız və texnologiyanız varsa, o zaman məsələ artıq yalnız siyasi qərardan asılı olur”.
Regional presedentlər və dərs alınmalı nümunələr
Nüvə silahı tarixində saysız-hesabsız nümunələr var ki, ölkələr atom proqramlarını “sülh pərdəsi” altında, paralel şəkildə hərbiləşdiriblər:
- İsrail bu günə qədər nüvə silahına malik olduğunu etiraf etməyib, amma SIPRI-nin hesablamalarına görə, ölkənin 90-a yaxın döyüş başlığı var;
- Hindistan və Pakistan əvvəlcə mülki atom proqramı ilə başlayıb, paralel olaraq nüvə silahı sahiblərinə çevriliblər;
- İran illərlə öz proqramını “yalnız enerji məqsədli” adlandırıb, amma sürətlə hərbi proqram keçidi üçün bütün imkanları saxlayıb (təbii ki, bu, “breakout capability” adlanır).
Türkiyə sabah belə bir yola çıxsa, arqumentlər artıq hazırdır:
- qeyri-sabit və partlayışa hazır region;
- əhatəsində İsrail, İran, Pakistan, Rusiya kimi nüvə silahlı ölkələr;
- NATO-nun effektiv müdafiəsinə olan inamsızlıq;
- özünü tək hiss edən bir dövlətin təbii müdafiə instinkti;
- və nəhayət, dövlət suverenliyinin müdafiəsi üçün beynəlxalq hüquqla təsbit olunmuş “müdafiə hüququ”.
Nüvə Türkiyəsi mümkündürmü?
Harvard Universitetinin Belfer Center mərkəzinin hesablamalarına görə, Türkiyə siyasi qərar qəbul olunduğu halda 3 ildən 7 ilə qədər müddətdə ilk nüvə başlığını yaratmaq gücündədir. Bu, bir neçə faktordan asılıdır:
- zənginləşdirilmiş uranın daxili istehsalı və bunun ətrafında texnoloji zəncirin qurulması;
- paralel və ya gizli hərbi proqramın hazırlanma potensialı;
- xarici güclərin reaksiyası - ya dəstək, ya da ən azı neytrallıq;
- elitaların və cəmiyyətin daxilən səfərbər olunması.
Ən böyük əngəl - beynəlxalq sanksiyalardır. Türkiyənin bu istiqamətdə atacağı istənilən addım ABŞ, Aİ və MAQATE-nin sərt reaksiyasına səbəb olacaq. Amma Ankaranın bu cür təzyiqlərə necə tab gətirdiyini zaman-zaman görmüşük - S-400 məsələsi, F-35 proqramından çıxarılma, sanksiyalar fonunda iqtisadi müqavimət...
Kim formalaşdırır bu gündəmi?
Bu dəfə məsələ daha maraqlıdır. Əvvəllər belə həssas mövzular yuxarıdan, siyasi dairələrdən gündəmə gəlirdisə, bu dəfə vəziyyət tam tərsinədir: nüvə tələbi cəmiyyətdən gəlir. Aşağıdan yuxarıya. Televiziyalar, köşə yazarları, sosial media - hamısı bu narahatlığın güzgüsüdür.
Hakim koalisiyanın tərkibində olan Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) ilə Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının (MHP) bir çox təmsilçiləri açıq şəkildə bildirirlər ki, “Türkiyə artıq kənardan müşahidə edən yox, oyun qaydalarını müəyyən edən tərəf olmalıdır”.
2025-ci ilin iyununda MHP-dən olan millət vəkillərindən biri parlamentdə sərt şəkildə bildirdi:
“Biz o bir dövrdə yaşayırıq ki, beynəlxalq hüquq işləmir. Biz görürük: nüvə silahı yeganə vasitədir ki, real şəkildə aqressiyanı dayandıra bilir. Bunu açıq müzakirə etməyin vaxtı çatıb”.
Müxalif Cümhuriyyət Xalq Partiyasında (CHP) isə bu mövzuda hələ də dəqiq mövqe formalaşmayıb. Amma siyasi analitiklər qeyd edir ki, hətta dünyəvi və liberal dairələrdə belə artıq milli təhlükəsizlik anlayışına yenidən baxılması labüddür.
Əlamətdar məqamlardan biri də odur ki, iqtidara qarşı sərt mövqeyilə tanınan “Halk TV” kanalı 2025-ci ilin iyulunda belə bir veriliş yayımladı: “Nüvə silahı Türkiyənin özünü qoruması üçün yeganə yol ola bilərmi?”
Kütləvi informasiya vasitələri də mövzuya ciddi şəkildə qoşulub. Yeni Şafak, Sabah, Milliyet, Türkiye kimi qəzetlərin redaksiya məqalələrində artıq bu fikirlər gündəlik hal alıb:
- Türkiyə başqalarının təminatlarına arxalanmaqdan imtina etməlidir;
- Nüvə silahı - qlobal təhlükəsizlik arxitekturası çökərsə, yeganə “sığorta”dır;
- Nüvə silahı - yeni “müstəqil müdafiə doktrinasının” ayrılmaz hissəsinə çevrilə bilər.
Dünya necə reaksiya verəcək?
Əgər sabah Türkiyə rəsmi şəkildə hərbi nüvə proqramına başladığını bəyan etsə, bu, Şimali Koreya və İran nümunələrindən sonra qlobal qeyri-proliferasiya sisteminin ən ağır böhranına çevriləcək.
ABŞ buna biganə qala bilməz. Amma reallıq budur: Vaşinqton artıq Ankaraya təzyiq alətləri baxımından əvvəlki qədər güclü deyil:
- Türkiyənin F-35 proqramından çıxarılması;
- hərbi təchizat üzrə ixrac məhdudiyyətləri;
- Konqresdə Rusiyayla, İranla, Çinlə münasibətlərə dair artan tənqidlər;
- və kürd məsələsində illərlə davam edən qeyri-müəyyənlik.
Avropa İttifaqı isə sanksiyalarla hədələyə bilər. Amma miqrasiya böhranı, qaz danışıqları və Türkiyənin tranzit imkanları fonunda Brüsselin əli də o qədər güclü deyil. Xüsusən Almaniya, İtaliya və İspaniyanın Türkiyədən iqtisadi asılılığı fonunda...
Rusiya məsələyə “narahatıq” bəyanatlarıyla yanaşacaq, amma real addımlar atacaqmı? Çətin. “Akkuyu” AES, “Türk Axını” kimi layihələr fonunda Moskva ilə Ankara arasındakı strateji əməkdaşlıq heç də zəif deyil. Üstəlik, ABŞ-ın bölgədəki təsirinə qarşı “nüvə Türkiyəsi” Moskvanın da maraqlarına cavab verə bilər.
Pekin - ənənəvi taktikasına uyğun olaraq gözləmə mövqeyində olacaq. Çin həm Mərkəzi Asiyadakı nüvə balansını, həm də texnologiyaların yayılma risklərini diqqətlə analiz edəcək.
Ən sərt reaksiya isə şübhəsiz ki, İrandan gələcək. Onsuz da Türkiyə ilə İran arasında İraq, Suriya, Cənubi Qafqaz və Zəngəzur mövzularında ciddi ziddiyyətlər mövcuddur. Türkiyənin DNTN-dən çıxması və hərbi nüvə proqramına başlaması halında İran uran zənginləşdirməsini sürətləndirə, region isə “nüvə bozluğuna” girə bilər.
Nüvə Türkiyəsi gerçəkləşərsə regionu nə gözləyir: dəhşət balansımı, yoxsa fəlakət?
Rəqəmlər soyuqdur, amma onların arxasında vulkan kimi qaynayan hisslər, strateji instinktlər və qorxu ilə ümid arasında əzilmiş region xalqlarının ruh halları durur. 71 faiz - bu, sadəcə bir statistik göstərici deyil. Bu, II Dünya Müharibəsindən sonra qurulmuş beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminə olan inamsızlığın, dünyanı idarə edən beş nüvə dövlətinə qarşı psixoloji üsyanın və “biz də varıq” hayqırtısının simvoludur.
Bu gün Türkiyə tarixi dönəmdədir. Rəsmi Ankaranın hələlik bu barədə konkret qərarı yoxdur. Amma cəmiyyət artıq “sinyal” verib. Vətəndaşın könlündə “atom qalxanı” arzusu doğulubsa, gec-tez bu istək siyasi qərara çevriləcək. Və bu, təkcə Türkiyənin yox, bütün regionun taleyini dəyişəcək.
Strateqlərin arqumenti: dəhşət balansı və qorxu sabiti
Nüvə silahı tərəfdarları klassik bir prinsipi əsas götürürlər - “qarşılıqlı təmin edilmiş məhv” (Mutually Assured Destruction). Vaxtilə ABŞ-la SSRİ-ni açıq müharibədən qoruyan bu formula bu gün Türkiyə üçün də cazibədar görünür. Əgər hər iki tərəf qarşılıqlı şəkildə bir-birini tam məhv edə bilirsə, heç kim atəş açmağa cəsarət etmir.
Nə qazanır Türkiyə?
- Ölkə hər cür birbaşa hücum üçün toxunulmaz olur;
- Yunanıstan, İsrail, İran və hətta Rusiya qarşısında “ikili fikirləşmək məcburiyyətində qalır”;
- NATO artıq təhlükəsizlik məsələsində Türkiyəni şantaj edə bilməz;
- Türkiyə nüvə beşliyi (P5) ilə bərabər səviyyədə danışmaq hüququ qazanır, beynəlxalq prestiji xeyli artır.
Yəni sadə dillə desək, Ankaranın səsi daha ucadan çıxacaq. Heç kim onu saymazlıq edə bilməyəcək.
Əks arqumentlər: Domino effekti və geosiyasi partlayış riski
Amma medalın tərs üzü də var. Nüvə Türkiyəsi regional zəncir reaksiyasına səbəb ola bilər. Ərəb monarxiyaları - xüsusən Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Misir - paritet tələb edə bilərlər. Bu ölkələr onsuz da illərdir İranın nüvə proqramından narahatdırlar. Əgər Türkiyə də bu yola girsə, ərəb dünyasında nüvə silahlanması yarışına start verilə bilər.
Daha da təhlükəlisi - texnologiyanın “sızması” ehtimalıdır. Nə qədər çox reaktor, uran, mütəxəssis və texnologiya varsa, bir o qədər də onların ekstremist qrupların əlinə keçmə riski artır.
Bununla yanaşı:
- Cənubi Qafqaz artıq kifayət qədər həssas bölgədir. Nüvə kontekstində Ermənistan, İran, Türkiyə, Azərbaycan arasında yeni balanslar formalaşa bilər;
- Balkanlar - tarixi münaqişələrlə yüklü coğrafiya - yenidən gərginlik zonasına çevrilə bilər;
- Şərqi Aralıq dənizi isə həm enerji savaşlarının, həm də hərbi balansın partlayış nöqtəsinə yaxınlaşa bilər.
Tarixi paralel: Pakistanın yolu, Türkiyənin seçimi
Necə ki, Pakistan 1998-ci ildə “Hindistana qarşı İslam gücü” şüarı ilə nüvə silahını əldə etdi, Türkiyə də “milli iradəyə əsaslanan strateji qalxan” ideyası ilə bu yola çıxmağa hazır görünür. Amma fərq bundadır ki, Pakistan beynəlxalq sistemin periferiyasında idi, Türkiyə isə sistemin öz daxilində, NATO üzvü kimi mövqe tutur.
Bu, həm üstünlükdür, həm də təhlükə. Çünki Türkiyənin belə bir addımı - əgər atılarsa - beynəlxalq hüququn, NPT sisteminin, NATO mexanizmlərinin əsaslarına sarsıdıcı zərbə ola bilər.
Əgər bir vaxtlar nüvə Türkiyəsi utopiya sayılırdısa, bu gün artıq reallığa çevrilmək üzrədir. Və əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bu proses yuxarıdan süni şəkildə idarə edilmir - xalq özü tələb edir. Elitalar isə bu çağırışı eşitməyə məcburdur.
Dünya bir daha “düzən” və “ədalət” anlayışları arasında seçim etməlidir. Əgər beynəlxalq sistem nüvə bərabərliyi yaratmaq əvəzinə birilərə icazə, digərlərinə qadağa qoyursa, “nüvə ədaləti” deyilən anlayış da legitimliyini itirir.
Ona görə də sual artıq belə səslənir:
Və görünən odur ki, bu sualın cavabı heç də uzaq gələcəyin yox, yaxın illərin gündəmindədir.